W obliczu współczesnego tempa życia, wyzwaniem jest odnalezienie skupienia w byciu w teraźniejszości. Umiejętność osadzenia się w bieżącej chwili, staje się niezwykle cennym narzędziem samopomocy i terapeutycznym kluczem do osiągnięcia równowagi psychicznej. W nurcie Gestalt człowiek postrzegany jest  holistycznie. Fundamentalnym narzędziem służącym do samorozwoju jest bycie w „teraz”. Czołowy twórca terapii Gestalt w byciu w teraźniejszości widział największy potencjał, z którego korzystać może każdy, komu zależy na rozwoju oraz pozbyciu się blokad wewnętrznych.

Bądź w teraźniejszości - perspektywy, które masz pod ręką

Podjęcie decyzji o rozpoczęciu terapii nie należy do najprostszych. Nawet samodzielne wdrożenie zmian, może przysparzać trudności. Kiedy przytłacza cię wszechobecny chaos, trudno określić priorytety i dostrzec mocne strony. Od czego zacząć, kiedy nie wiadomo za co się zabrać? Zacznij od pracy z perspektywą - w końcu każdy  ją ma. Na perspektywę składają się trzy podstawowe konteksty, które wyłaniają się za pośrednictwem pytań: „co?”, „jak?” i „kiedy?”. Każde z tych trzech składników pytań, pomaga  porządkować rzeczywistość w trzech płaszczyznach.

• Pierwszą z nich są wewnętrzne i zewnętrzne zachowania, czyli pytania rozpoczynające się od „co?”. “Co będę robić w piątek po południu?”, „Co lubisz najbardziej?” - zakres tej płaszczyzny odnosi się do czynności i zachowań, które są  zawsze istotne. Pytanie „co” będziesz zadawać nowo poznanym osobom,  znajomym i bliskim, kiedy  z nimi rozmawiasz. Sobie też często zadajesz pytania rozpoczynające się od „co”.Robisz to  aby sprecyzować  potrzeby, wspominać, zorganizować się, planować przyszłość.
• „Jak” rozpoczyna pytania o siły i środki. „Jak często ćwiczysz?”, „Jak sprawić, aby lęk nigdy nie powrócił?” - jeżeli chcesz coś zakończyć lub coś planujesz, zbierasz informacje o danej sprawie. Zastanawiasz się, co jest ci potrzebne i ile tego  trzeba, aby osiągnąć cel.
• „Kiedy” jest trzecim i ostatnim pytaniem, które ściśle współpracuje z „co” i „jak”. „Kiedy” pozwala rozłożyć w czasie środki, siły i zachowania tak, abyś w uporządkowany sposób mógł podjąć działania. „Kiedy” jest także bardzo istotne, jeśli chcesz opowiedzieć, co działo się w przeszłości. Zapytasz o czas, aby określić odległość od danego wydarzenia, czasami częstotliwość jakiegoś zachowania lub ilość czasu potrzebnego, do uzyskania określonego zasobu.

Wspomniany Fritz Perls twierdził, że zmiany indywidualne mogą pojawić się tylko w byciu w teraźniejszości. Dlaczego? Dlatego, że nie możesz zmienić przeszłości, ani działać w przyszłości. To właśnie „tu i teraz” pozwala nam działać i realnie wpływać na przyszłość. „Teraz i tutaj” pamiętasz o przeszłości, planujesz przyszłość, jednak wszystko to robisz z tego miejsca, w którym jesteś aktualnie. Pozostawanie w teraźniejszości i skupienie na niej uwagi, powoduje, że jesteś znacznie bardziej skuteczny. Masz dostęp do emocji i  możliwość podjęcia decyzji o zmianie.

Zmiana - kiedy jest możliwa i jak jej dokonać?

Jeśli decydujesz się na wsparcie terapeutyczne w nurcie Gestalt, prowadzący będzie wspierał twoje osadzenie się w „tu i teraz”. Prawdopodobnie nie przejdziesz wprost do „tu i teraz” jeśli jesteś przyzwyczajony do życia w „tam i wtedy”. George H. Wills opisał przekrój czasowy, od rozpoczęcia procesu terapeutycznego w „tam i wtedy”, aż do osiągnięcia pracy w „tu i teraz”.Według Willsa “tam i wtedy” charakteryzuje się unikaniem, błądzeniem, używaniem czasu przeszłego i przyszłego. Jeśli jesteś w „tam i wtedy” nie dostrzegasz bezpośrednio swojej blokady, przez co trudniej jest z nią pracować. „Niewiadoma” powoduje, że równania nie da się zakończyć, rozwiązać, żeby iść dalej.

• Na tym etapie rozwój wydaje się mglisty i wątpliwy. Możesz czuć się bezradny wobec problemu, osłabiony, a nawet zniechęcony do dalszych prób. Na tym etapie terapeuta zadaje pytanie, zainteresowany odpowiada, terapeuta komentuje, po czym przechodzi do kolejnego pytania.
• Drugi etapem jest blokada i implozja. Spośród licznych uników i obron terapeuta wyławia oraz nakierowuje klienta na to miejsce, które było blokadą. To jest bardzo istotny moment, z jednej strony bywa niekomfortowy, z drugiej opisuje się go jako doświadczenie uświadamiające („Aha moment”). Możesz czuć się oniemiały, roześmiać się lub rozpłakać. Bez względu na reakcję, wsparcie terapeuty pozwoli Ci przejść do następnego etapu.
• Ostatnim etapem jest „tu i teraz”. Zyskujesz większą świadomość własnych blokad i potrafisz o nich mówić. Częściej używasz czasu teraźniejszego, chętniej wypowiadasz się w pierwszej osobie. Relacja z terapeutą ma charakter wymienny - masz chęć inicjować rozmowę, Ty także zadajesz pytania. Osadzenie w teraźniejszości ma znacznie swobodniejszy charakter, w końcu nie ma podświadomej chęci unikania czegoś, co trudno nazwać.

Co przeszkadza Ci się skupić i być w pełni świadomym?

Zacznijmy od tego, czym różni się świadomość od introspekcji. Introspekcja jest celowym zwrotem do wewnątrz nas samych. Zwykle posługujesz się introspekcją, kiedy szukasz czegoś, próbujesz znaleźć odpowiedź na nękające  pytanie albo chcesz coś sobie wytłumaczyć. Introspekcja jest celowa, a zatem posiadasz konkretny powód, jesteś nastawiony na określony wynik poszukiwań. Inaczej jest ze świadomością. Jest ona przyjmowaniem i akceptacją tego, co odczuwasz na poziomie emocjonalnym, intelektualnym, społecznym oraz cielesnym. Dzięki temu, że nie jesteś nastawiony na wynik, masz szansę odkryć odczucia, o których wcześniej nie wiedziałeś, więc nie mógłbyś ich oczekiwać.

Nie potrafimy być w pełni świadomi, nastawieni na przyjmowanie bodźców i funkcjonowanie w zgodzie z wewnętrznym głosem, kiedy od wewnątrz zagłusza nas coś innego. Zaangażowanie się w równie głębokim stopniu w dwa lub więcej kontekstów, jest zwyczajnie niemożliwe. Dopóki nie pozbędziemy się szumu nierozwiązanych konfliktów, nasza cenne energia będzie nam stale uciekać.

Teraźniejszość ucieleśniona

Ze wszystkiego co czyni nas ludźmi, to nasze ciało jest najbardziej w teraźniejszości, bo jest materialne. Czy kiedykolwiek uświadomiłeś sobie ból dopiero po czasie, od jego rozpoczęcia? Tak się zdarza. Mamy tendencje do uciekania w myśli, szczególnie gdy sytuacja wymaga od nas pełnego skupienia na wykonywanym przez nas zadaniu. W kontekście przywracania świadomości, terapia Gestalt nie omija ciała. Istnieje wiele ćwiczeń, dzięki którym można z większą świadomością doświadczać własnego ciała - np. skanowanie świadomością poszczególnych jego części.

Warto spróbować rozluźnić się i z pełną świadomością przenosić swoją uwagę w poszczególne części ciała. Możesz zacząć np. od oczu, przez chwilę pozostać przy nich, aby w pełni doświadczyć każdego mrugnięcia. Później przejdź choćby do szyi - dostrzeż jej giętkość, poczuj ciężar głowy, którą stale utrzymuje. Eksplorowanie ciała w ten sposób, z poświęceniem czasu każdej kolejnej jego części, umożliwia nam osadzenie się w rzeczywistości i zebranie bodźców, które często są pomijane.

Dlaczego wspominam o ciele w kontekście blokad i uciekania w przeszłość? Ciało jest naszą kotwicą. Powrót do ciała poprzez skupienie uwagi na oddechu jest najkrótszą drogą, aby umożliwić sobie odbieranie informacji z wewnątrz i z zewnątrz. Dzięki technikom oddechowym robimy w swoich głowach więcej miejsca, zyskujemy dystans, jesteśmy znacznie bardziej odprężeni.

Skupienie się na teraźniejszości jest kluczowe dla osiągnięcia równowagi psychicznej i rozwoju osobistego. Terapia Gestalt wesprze cię w przejściu od perspektywy „tam i wtedy” do „tu i teraz”. Wsparcie specjalisty przy pracy nad blokadami oraz pogłębianie świadomości własnego ciała są kluczowe dla osadzenia się w „tu i teraz". Dzięki temu, możemy odbierać informacje z wewnątrz i z zewnątrz, co prowadzi do większej sprawczości i umożliwia realizację zamierzonych celów. Jeżeli zamkniesz niedokończone sprawy, które po cichu kradną twoją energię, zyskasz chęci, aby rozwijać swoje zainteresowania i poszerzać zasoby. W ten sposób, terapia Gestalt otwiera drzwi do pełniejszego życia w teraźniejszości.

Bibliografia

• Passons, Zastosowanie terapii gestalt w poradnictwie, 1986.
• H. Wills, The here and now in gestalt therapy, „Australian Psychologist”, 13:2/1978, s. 183-191, http://dx.doi.org/10.1080/00050067808254307

Czy zastanawiałeś się kiedyś, jaki wpływ ma rodzina na Twój rozwój? Co to znaczy, że predyspozycje, wybory i problemy często wynikają z dzieciństwa? Czy podczas terapii pracujemy głównie nad relacją z rodzicami, czy może relacjami w całej naszej rodzinie? Rodzina jako najmniejsza jednostka społeczna ma wielki wpływ na twoją osobowość. Wpływa też na zarządzanie emocjami i sposoby rozwiązywania problemów. W teorii systemów rodzinnych bada się więzi rodzinne oraz to, jak wpływają one na człowieka. Bardzo pomocnym narzędziem do stworzenia obrazu rodziny jest właśnie genogram. Z artykułu dowiesz się:

1. Czym jest teoria systemów rodzinnych?
2. Co to jest genogram?
3. Do czego służy genogram?
4. Rodzina w teorii systemów rodzinnych — jak się ją opisuje?
5. Relacje rodzinne a genogram — co o rodzinie może powiedzieć genogram?
6. Jak pomaga genogram w terapii rodzinnej?

Czym jest teoria systemów rodzinnych?

Teoria systemów rodzinnych to jedno z kluczowych podejść w psychoterapii i doradztwie rodzin. Autorem tej teorii jest Murray Bowen. Koncentruje się ona na dynamice i interakcjach w rodzinie jako systemie, a nie tylko indywidualnie na jej członkach. Dzięki badaniu środowiska rodzinnego możesz sprawdzić, jakie miejsce w całej rodzinie zajmuje dana osoba. Zebranie odpowiedniego wywiadu rodzinnego, umożliwia głębsze zrozumienie skomplikowanych wzorców rodzinnych. Spojrzenie na rodzinę na przestrzeni choćby trzech pokoleń, pozwala znaleźć problematyczne schematy zachowań, żeby uniknąć ich w kolejnych pokoleniach. Dodatkowo, badania systemów rodzinnych pokazują plan społeczny i historyczny. Możesz sprawdzić  jak na całą rodzinę wpływała emigracja jej członków albo jaki wpływ wywarły wydarzenia wojenne na dynamikę relacji rodzinnych.

Co to jest genogram?

W teorii systemów rodzinnych genogram jest narzędziem do analizy i zrozumienia struktury oraz dynamiki rodzin. Genogram to rodzaj diagramu, który przedstawia relacje między członkami rodziny na różnych poziomach. Przypomina on drzewo genealogiczne, od najstarszych przodków na górze, po najmłodszych na samym dole schematu. W takim graficznym przedstawieniu rodziny zwykle linie poziome pokazują małżeństwa, a linie pionowe potomstwo. Jest to zbiór danych, niezbędnych podczas prowadzenia terapii i uzupełnianych w procesie pracy. Genogramem posługują się nie tylko psychologowie oraz psychoterapeuci, ale też lekarze rodzinni czy nawet różne instytucje opiekuńcze. Twórcami standardowego formatu genogramu są Jack Medalie, Jack Foom oraz wspomniany na wstępie Murray Bowen — członkowie grupy North American Primary Care Research Group, która zajmowała się definiowaniem i standaryzowaniem genogramu.

Do czego służy genogram?

Genogram służy usprawnieniu pracy z dużą liczbą informacji wybranej rodziny. Specjalista, posługując się genogramem, ma szybki wgląd w przejrzysty plan  twojej rodziny. Wszelkie informacje, istotne z perspektywy terapeutycznej, mają swoje miejsce. Terapeuta przy pomocy genogramu poznaje twoją rodzinę jako system. Genogram umożliwia zlokalizowanie traum w rodzinie oraz identyfikowanie obszarów, które mogą wymagać przepracowania w celu poprawy relacji rodzinnych. Jeśli genogram uwidoczni toksyczną dynamikę, np. okaże się, że negatywne w skutkach wydarzenie powtarza się w rodzinie na przestrzeni lat, wówczas możliwa będzie interwencja terapeutyczna.

Jakie informacje znajdziesz w genogramie?

Wiesz już czym jest genogram i jak może pomóc w terapii. Odpowiedzmy sobie zatem na pytanie — jakie informacje mogą pojawić się w genogramie?

• podstawowe dane osobowe — płeć, wiek, charakterystyczne cechy jednostek;
• stopień pokrewieństwa, powiązania rodzinne — drzewo genealogiczne uzupełnione o charakterystyczne relacja pomiędzy członkami, rozwody, przedwczesne zgony;
• role obrane przez członków rodziny — kiedy np. dziecko wchodzi w rolę ratownika wobec rodzica;
• informacje na temat chorób — w zależności od rodzaju genogramu i specjalisty, który go tworzy, różnić się będzie ilość danych na ten temat;
• promowane w rodzinie postawy i przekonania, dziedzictwo pokoleniowe, mity rodzinne — są to informacje wiele mówiące na temat światopoglądu, w którym wychowywane są kolejne pokolenia;
• najważniejsze wydarzenia z perspektywy rodziny — może to wygrana na loterii ogromnej sumy pieniędzy, która zmieniła zupełnie sytuację finansową rodziny i dynamikę relacji w niej. Równie dobrze może to być tragiczny wypadek, jaki dotknął członków rodziny;
• kontekst społeczny, historyczno-kulturowy — najważniejsze fakty na temat emigracji (np. problem z aklimatyzacją w innym kraju), wpływ wojen, konsekwencje związane z postawami społecznymi tj. rasizm, nacjonalizm;

Genogramu nie tworzy się raz na zawsze, jest on uaktualniany, zmieniamy i poszerzany podczas kolejnych spotkań. Specjaliści nie mają bezpośrednich wskazań, co do interpretacji genogramów — mają one ułatwiać interpretację zebranych danych, nie mają statusu wyroczni. Zawierane w genogramie informacje, są uporządkowane zgodnie z ustandaryzowanym systemem zapisu, który został na specjalne potrzeby zaprojektowany i rozpowszechniony.

Rodzina w teorii systemów rodzinnych

Rodzina z perspektywy teorii systemów rodzinnych jest systemem, na który wpływają czynniki zewnętrzne. Organizuje się we własnych ramach, w których członkowie zajmują takie pozycje, jakie pozwolą na utrzymanie wewnętrznej równowagi całego systemu. Funkcjonowanie członków rodziny polega w dużej mierze na współzależności — los jednej osoby, jest ściśle związany z losem drugiej osoby. Dlatego też decyzje podejmowane przez jedną osobę, mają duży wpływ na resztę rodziny.

Przypuśćmy, że w przykładowej rodzinie istnieją trudności ekonomiczne, wynikające głównie z problemów alkoholowych. Spośród pięciu członków rodziny, dwójka ma problemy z uzależnieniem i jest bierna zawodowo, natomiast pozostałe trzy osoby, są nad wyraz odpowiedzialne. Przedstawiony system rodzinny równoważy się w ten sposób, że jego pracujący członkowie będą nadmiernie obciążeni i swoim kosztem będą pomagać osobom biernym. W tym przykładzie dysproporcja dotyczy gotowości w braniu odpowiedzialności za swoje życie i sytuację materialną. Podsumowując, jeśli w jednej części rodziny występuje jakiś deficyt, to w drugiej jej części będzie występował nadmiar, aby zbalansować niedobory.

Co w genogramie?

Nie wszystkie osoby przedstawione w genogramie muszą być spokrewnione ze sobą. Jeśli dana osoba jest ważna dla całego systemu rodzinnego, będzie ona zawarta w schemacie. Przykładem są bardzo bliscy przyjaciele rodziny, którzy mają duży wpływ na dynamikę relacji (np. aktywnie pomagają w opiece nad dzieckiem). Genogram może przedstawiać też powiązania z osobami, poprzez wspólną kulturalną, a nawet prawną historię. Załóżmy, że tworzymy genogram rodziny, której losy są ściśle związane z losami innej rodziny — np. genogramy rodzin Kapuletich i Montekich ze sztuki Shakespeare’a Romeo i Julia. Genogramy te zawierałyby widoczne powiązania pomiędzy rodzinami, dlatego że członkowie tych rodzin mieli na siebie duży wpływ.

Kontekst społeczny jest bardzo istotny podczas tworzenia genogramu. Nie tylko wydarzenia historyczne czy nawet kwestie finansowe (np. bankructwo), ale też relacje członków rodziny w odniesieniu do instytucji społecznych (szkoła, sądy), mają znaczenie i pojawią się na genogramie. W genogramie mogą uwidocznić się np. cykliczne problemy z zatrudnieniem poszczególnych członków.

 Co o twojej rodzinie mówi genogram?

 Kiedy przyjrzysz się genogramowi dostrzeżesz powtarzające się wzorce i współzależności rodzinne. Jeśli w rodzinie występują problemy z przemocą, może to spowodować, że ty sam będziesz później jej doświadczać lub przebywać w przemocowych środowiskach czy relacjach. Im bardziej jesteś świadomy wzorców, jakie pojawiają się w twojej rodzinie, tym sprawniej możesz im przeciwdziałać. Pomoc terapeutyczna jest wówczas bezcenna — bycie wewnątrz systemu rodzinnego, często uniemożliwia zobaczenie zachodzących w nim reakcji między osobami.

Wzorce rodzinne

Rodzina,  jest zorganizowana w ramach struktur prawnych, emocjonalnych i biologicznych. Duże znaczenie dla twojego rozwoju będą miały takie kwestie jak np.: czy jesteś najmłodszym dzieckiem w rodzinie albo czy twój dziadek przez większość życia pracował za granicą i rzadko bywał w domu. Kluczowe są takie informacje: kiedy planujesz stworzyć własną rodzinę — istnieje bardzo wysokie prawdopodobieństwo, że wiele schematów zachowań wpłynie na to, jakim  będziesz rodzicem. Murray Bowen nazwał zjawisko powtarzających się schematów — transmisją wielopokoleniową wzorców rodzinnych.

Warto również zwrócić uwagę na to, że rodzina jako system tworzy inne warunki dla wychowania kolejnych potomków. Wśród rodzeństwa różnice w wychowaniu bywają bardzo duże — inaczej będzie wychowywane pierwsze dziecko, inaczej kolejne dzieci. Innym przykładem są sytuacje związane z przeprowadzką np. z miasta na wieś lub do innego kraju, kiedy poszczególne dzieci, mają zupełnie inne możliwości rozwoju. Właśnie z tego tytułu, istotne są informacje na temat tła społecznego czy historycznego danej rodziny. Właśnie  te czynniki kształtują ciebie i twoje środowisko.

 Genogram daje wiedzę o pokoleniach

Terapia systemów rodzinnych to podejście wykorzystywane w psychoterapii, aby dostrzegać relacje zachodzące w rodzinach, których dynamiki mogą być dysfunkcyjne. Genogram to narządzie stworzone, aby badać środowisko rodzinne i zbierać informacje na jego temat. Dzięki genogramom plany środowisk rodzinnych stają się bardziej czytelne. Ułatwia to terapeutom pracę i wspiera  twoją świadomość w procesie terapeutycznym. Wiedza o dziedzictwie pokoleniowym, promowanych w twojej  rodzinie postawach i wpływie środowiska , otwiera  drzwi do tworzenia zdrowych relacji w przyszłości.

Za pośrednictwem genogramu widać, które relacje odcisnęły na tobie największe piętno. Przy współpracy ze specjalistą, na podstawie genogramu, możesz zlokalizować  traumy powstałe w przeszłości i rozpocząć pracę z nimi. Genogram umożliwia zidentyfikowanie korzeni twoich trudności. Pozwala na szybsze odkrycie potencjalnych ścieżek do rozwiązania problemów. Warto więc przyjrzeć się swojemu genogramowi i zgłębić wpływ, jaki rodzina ma na twój rozwój. Pomoże to lepiej zrozumieć siebie i w końcu odnaleźć wewnętrzną równowagę.